Trong chế độ phong kiến-thực dân thời Cụ Huỳnh Thúc Kháng sinh sống, nhân dân chịu nỗi thống khổ hai tròng, cơ cực, lầm than và gần như bị tước hết quyền, kể cả quyền được sống. Trước tình cảnh của nhân dân và nhận ra bản chất hủ bại của chính quyền đương thời, Cụ Huỳnh luôn trăn trở, trằn trọc, lo âu đến đời sống và quyền của nhân dân. Nhân dân thôi thúc Cụ hành động. Cụ hành động vì nhân dân, tuyệt nhiên không vì bất cứ cái gì. Cụ là hiện thân sinh động cho tinh thần phục vụ nhân dân và đó là giá trị vĩnh hằng.

Trong toàn bộ trước tác của mình, Cụ Huỳnh dành nhiều trang viết nhất về nhân dân/dân/đồng bào/quốc dân. Cụ thấy được nỗi thống khổ của nhân dân; thấy được sức mạnh nhân dân và lãnh lấy sứ mệnh thay mặt nhân dân lên tiếng với chính quyền. Trong con người Cụ luôn thường trực “Quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”.

* Đau nỗi nhân thế

Sinh thời, Cụ Huỳnh có lần bộc bạch: “Tôi một học trò gốc sinh trưởng nhà nông nghèo trong thôn quê, đã là cái hoàn cảnh phác dã, thô vụng, khô khan, quê kệch, gia dĩ đặc tính trời phú ham mê về sự học, nửa đời người tôi, ngoài cái văn thơ sách vở ra, gần như không có gì gọi là “mỹ cảm”. Bởi vậy, trong bạn lứa anh em đồng thời với tôi... thường có lời nhạo tôi là “lão phác” vì không biết bốn cái hứng thú mà làng văn thích ngoạn thưởng: không biết uống rượu, không biết chơi hoa, không biết ngắm sắc, không biết thưởng sơn thủy”. Tuy nhiên, ngẫm thơ, ta thấy Cụ phong nhã. Là nhà nho, như bao chí sĩ khác, thơ Cụ để giãi bày nỗi lòng thời thế. Theo cách của Cụ, một sĩ phu chân chính lúc nước mất nhà tan, cảnh tình dân chúng thì không thể nào an tâm hưởng hoa vọng nguyệt được...

Trong bài thơ Chí Thành Thông Thánh và bài phú Danh Sơn Lương Ngọc được ký tên là Đào Mộng Giác (tên chung của các Cụ Huỳnh Thúc Kháng, Phan Châu Trinh, Trần Quý Cáp), để lẫn vào các quyển học trò cho dễ truyền bá trong kỳ thi ở Bình Định (1905), những ý tứ về thời thế và trách nhiệm của sĩ phu được thể hiện khá rõ:

Vạn dân nô lệ cường quyền hạ

Bát cổ văn chương túy mộng trung

(Muôn dân chịu kiếp sống nô lệ dưới ách cường quyền, vậy mà sĩ tử vẫn mê say trong giấc mộng văn chương bát cổ).

Tình cảnh cơ cực, bần hàn làm đau lòng Cụ. Cụ trăn trở, thổn thức với nhân dân qua các cảnh đời thật cảm động:

...Mặt mũi áo quần bùn chất đống

Tối lại trời đen mò, tát nước gàu dai thở hù họng

Mồ hôi nước mắt trộn làm phân...

(Nhà nông nghèo ở thôn quê, Tiếng Dân 476, số 9/4/1932)

Dân nghèo không ruộng biết nhờ ai?

Đậu, bắp, mì, khoai, gạo đỡ ngày

Chẳng rõ vì sao thêm mối khổ?

Hôm qua ông Lý bắt đòi khai

(Cảnh nhà quê, Tiếng Dân số 493, ngày 8/6/1932)

Khóc than biết có thấu trời chăng

Trời cứ thinh thinh chẳng nói năng

Xin hỏi dân này bần lại khổ

Tai ương chồng chất mấy trăm lần

(Dân xứ bị lụt, Tiếng Dân số 531, ngày 19/10/1932)

* Dưới đất trên trời giữa có dân

“Bộ ba” Quảng Nam thời bấy giờ có những quan niệm về nhân dân rất tiến bộ. Cụ Trần Quý Cáp: giáo dân, dưỡng dân, tân dân. Cụ Phan Châu Trinh: Chấn dân khí, khai dân trí, hậu dân sinh. Trong phong trào Duy tân của các Cụ, Cụ Huỳnh quan niệm giữa vũ trụ này là nhân dân: Sinh ra một nước phải lo phần/ Dưới đất trên trời giữa có dân (Tiếng Dân tự đề)⁽[1]⁾.

Cụ giảng “Nghĩa chữ dân” cặn kẽ và sâu sát. Theo Cụ, “hợp dân thành nước” và “Nước lấy dân làm gốc, dân an thì nước mới vững bền”⁽[2]⁾.

Về mối quan hệ dân quyền và nhân quyền, Cụ cho rằng “mọi người đều bình đẳng trước pháp luật” thì dân và nhân chả khác gì cả (Tiếng Dân số 955, ngày 3/9/1936). Đây là quan niệm hiện đại. Trong ưu tư thế thái nhân tình nặng trĩu ấy, Cụ Huỳnh cho rằng, dù có bao thay đổi bể dâu, nhân dân vẫn là hồn nước, nước là nước của nhân dân:

Cuộc đời thay đổi biển ra cồn

Người có lương tâm nước có hồn

(Khóc cụ Giai Huân)

Cách mạng tháng Tám thành công, một lần nữa Cụ nhận ra sức mạnh nhân dân là to lớn. Lời thơ hào sảng, đầy nghĩa khí trong tác phẩm viết bằng chữ Hán “Việt Nam Chính phủ “Quân dân chính” kháng chiến Ủy ban kính cáo đồng bào quốc dân thư” (bản dịch của Nguyễn Ngọc Tỉnh):

Một trường oanh liệt, dựng lại non sông...

...Sấm sét ầm ầm vang đất hạn; gió mây rầm rập thét oai quân,...

Sau khi reo vui với nền độc lập, Cụ Huỳnh nhấn mạnh: cần phải bảo vệ thành quả cách mạng đó. Để bảo vệ, không có sức mạnh nào bằng sức mạnh nhân dân, đó là sức mạnh không có gì ngăn cản được. Trong  “Bài ca cứu quốc”, Cụ Huỳnh thôi thúc:

Trung Nam Bắc hè nhau cùng dậy dậy,

Đem máu xương giữ lấy chủ quyền,

Sóng hoàn cầu dẫu bao cuộc biến thiên.

Đường lịch sử quả nhiên thu phần thắng.

Sức mạnh ấy chả thứ gì ngăn chặn

Thử ngẩng đầu trông thẳng suốt năm châu,

Kìa ai đi ngược trào lưu!

* Để Dân lên Tiếng

Sinh thời, Cụ nói đại ý sao chẳng ai làm cả mà để nhà nho như Cụ làm báo. Cụ làm báo cũng là vì dân: “Tiếng dân là Dân lên Tiếng”. Trong Lời phi lộ của bản báo số 01 ngày 10/8/1927, Cụ tuyên cáo: “Đối với đồng bào xin làm vị thuốc đắng, mong rằng bỏ lòng ghen ghét mà dốc lòng thương yêu; đối với chánh phủ xin làm người bạn ngay, mong rằng theo trình độ dân mà thật lòng cải cách”.

Tuyên ngôn báo chí của Cụ là bất di bất dịch, cực kỳ súc tích, vô cùng độc đáo: “Nếu không có quyền nói thì ít ra cũng giữ được cái quyền không nói những điều người ta buộc nói”. Hai năm sau, năm 1929, Cụ nhắc lại cái quyền bị tước mất và khẳng định cái quyền không ai tước đi được của mình: “Vì rằng ta không có quyền tự do nói những điều nên nói, mà ta lại có quyền tự do không nói những cái không nên nói”...

Tờ báo Tiếng Dân của Cụ chống chính quyền thuộc địa của Pháp và chính quyền Nam Triều rất quyết liệt và suốt 16 năm, trang báo của Cụ đầy ắp bao nhiêu điều cần nói với đồng bào. Cụ nói lên nỗi thống khổ của đồng bào và mạnh dạn vạch trần xảo ngôn, mị dân của thực dân Pháp để cho độc giả, đồng bào thấu hiểu. Cụ vinh danh các phong trào yêu nước, những cuộc cách mạng giành độc lập... Với cụ Huỳnh, “Dân là gốc nước - Tiếng dân đâu đó cũng là dân”. Số báo ra ngày 20 tháng 8 năm 1928, Cụ khẳng định: “Ngày nay là ngày dân quyền phát đạt. Khắp trên thế giới chữ Dân đã hiện thành một chữ rất to lớn. Nét ngang, sổ dọc, đá ngược, vác xiên, sáng chói rõ ràng như mặt trời treo giữa khoảng không, gom tóm cả loài người trên mặt địa cầu, thâu vào dưới bóng sáng đó”.

Cứ mỗi lần có dịp viết về tờ báo của mình nhân ngày kỷ niệm các năm, Cụ đều nhắc nhở lại trách nhiệm của người làm báo: Ngòi bút chưa xong cái nợ đời (Ngày đệ tứ chu niên báo Tiếng Dân, số 408 ngày 8/8/1931); Ngòi bút quanh năm chẳng nới tay (Khai bút, Tiếng Dân số 460 ngày 13/2/1932); Mực say bút múa sức xông pha (Mừng kỷ niệm sinh nhật Báo Tiếng Dân năm thứ năm, Tiếng Dân số 511 ngày 10/8/1932).

Và, khi tiếng nói của nhân dân vút lên, thì không thể nào “câm” (chữ Cụ Huỳnh), với một ước nguyện duy nhất là có cuộc sống hạnh phúc, quyền thiêng liêng của con người:

Miễn đặng bà con may mặc ấm

Kéo tơ đâu dám kể công tằm”

(Kỷ niệm đệ nhị Chu niên Báo Tiếng Dân số 204, ngày 10/8/1929)⁽[3]⁾

* Vì nhân dân hành xử

Cụ Huỳnh Thúc Kháng ra làm Viện trưởng Viện Dân biểu Trung kỳ cốt cũng vì dân, những mong giúp dân. Trong lời đáp bài diễn thuyết của quan Khâm sứ đọc tại Viện Dân biểu Trung Kỳ năm 1926, Cụ nói rõ: “Anh em chúng tôi đã chịu nhân dân phó thác bắt đầu ra mà đương cái trách nhiệm này”. Nhưng khi gặp cảnh nghị gật, nghị hùa theo, không vì lợi ích nhân dân thì Cụ dứt áo ra đi.

Việc Cụ Huỳnh tham chính cũng là vì dân. Cụ ra Hà Nội là cốt để gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh chứ không hề có ý định làm quan, còn dặn anh em: “Tôi sẽ trở về lo việc công ty như thường”. Đến Hà Nội, nhân gặp Nguyễn Hải Thần, Cụ Huỳnh cố gắng thuyết phục họ nên cộng tác thật sự với Chính phủ Liên hiệp. Được Nguyễn Hải Thần nghênh tiếp hậu đãi, những tưởng lấy lòng đặng “kéo” Cụ, nhưng khi ra về, cụ rất ngán, thẳng thừng bảo: “Làm cách mạng như vậy thì sướng thật! Thấy bàn đèn, thấy mụ vợ Tàu trẻ, tự nhiên hết tin tưởng!”. Nhưng khi nghe Hồ Chủ tịch giải thích không phải quan và thiết tha thỉnh cầu: “Trên con đường tranh đấu giành độc lập, cụ đã đi được 99 dặm, chỉ còn một dặm nữa, xin cụ đừng thoái thác!”, Cụ Huỳnh thanh thản: “Nếu cụ thấy ba chữ Huỳnh Thúc Kháng còn chỗ dùng đối với Tổ quốc... thôi thì xin hiến cho cụ dùng!” và tuyên bố: “Trong lúc phục hưng dân tộc, xây dựng nước nhà thì bất kỳ già, trẻ, trai, gái, ai cũng ra sức phụng sự Tổ quốc”. Khi nghe đến vì nhân dân, rất rõ ràng, không thoái thoát, rất khí khái, Cụ hiến cuộc đời cho Tổ quốc.

Trong Vụ án phố Ôn Như Hầu, Cụ cũng hành xử trên quan điểm dân là trên hết, Tổ quốc trên hết. Cụ kêu gọi, mong mỏi khối đoàn kết dân tộc và khuyên mọi người phải tôn trọng pháp luật của Nhà nước, tôn trọng quyền sống và lợi ích của nhân dân. Trước vụ “Ôn Như Hầu”, nhân danh Quyền Chủ tịch nước, Cụ tuyên bố thẳng: “Đoàn kết là cần để xây dựng nền dân chủ - cộng hòa, nhưng không thể dựa vào “đoàn kết” mà làm những điều phi pháp. Tôi khuyên mọi đảng phái, mọi phần tử quốc dân đoàn kết. Nhưng cũng vì quyền lợi quốc gia, tôi phải đem ra trước pháp luật những kẻ làm điều phi pháp. Pháp luật là pháp luật chung. Những đảng viên Việt Nam Quốc dân đảng chân chính được bảo đảm sự tự do trong vòng pháp luật. Những kẻ bắt cóc, tống tiền, ám sát phải bị pháp luật nghiêm trị”.

Ai, bất kỳ đó là thế lực nào mà đụng đến dân, đụng đến chính phủ của Hồ Chí Minh, đụng đến “hồng phúc của dân” Hồ Chí Minh vĩ đại,... Cụ không tha. Trên đường đi kinh lý miền Trung, khi Cụ hô hào nhân dân theo Hồ Chủ tịch, có người nghi ngờ, Cụ thẳng thừng và nghiêm: “Ông tưởng tôi tâng bốc cụ Hồ ư? Tôi xưa nay chưa biết nịnh ai. Sự thật thế nào tôi nói vậy!”. Khi về đến Quảng Nam, gặp lại người xưa và hầu hết cũng là học trò cũ, Cụ căn dặn: “Hôm nay với danh nghĩa một người thầy, một người bạn cũ có nhiều kinh nghiệm ở đời, tôi nói chuyện với các chú và có mấy lời khuyên các chú. Nếu chú nào có những hành động phá rối thì đừng có trách tôi sẽ lấy danh nghĩa đại diện Chính phủ Trung ương mà thẳng tay trừng trị”⁽[4]⁾.

Cụ hành xử vì Dân như vậy đến hơi thở cuối cùng.

*

*          *

Suốt cuộc đời, Cụ Huỳnh Thúc Kháng lo trước cái lo thiên hạ, vui sau cái vui thiên hạ. Khối óc Cụ luôn nghĩ về nhân dân. Trái tim Cụ đau nỗi đau dân nước, vui nỗi vui dân nước. Đời Cụ thuộc về nhân dân. Với nhân dân, Cụ luôn dành sự kính trọng và tận lực hướng dẫn nhân dân đi theo con đường ngay: Đồng bào yêu dấu ta ơi/ Quốc dân yêu dấu ta ơi/ Lòng tốt sẵn rồi/ Niềm tin vững nhé (Thư của Ủy ban kháng chiến “quân dân chính” Chính phủ Việt Nam gởi quốc dân đồng bào).

Cụ sống trọn nghĩa với nhân dân, vì nhân dân. Cụ thanh thản ra đi giữa lòng nhân dân. Trong bài điếu văn “Thương tiếc cụ Huỳnh Thúc Kháng” đọc đầy xúc động của đại diện Ủy ban kháng chiến hành chính tỉnh Quảng Ngãi đã kết thúc bằng hai vế đối thật súc tích, đầy ý nghĩa:

“Làm nghệ sĩ không vinh, tù Côn Lôn không nhục, khí tiết cội Tùng trơ mộ gốc

Lãnh Bộ trưởng trọn tài, quyền Chủ tịch trọn đức, tinh anh sao Vĩ chiếu ngàn thu”.

Q.H - Q.T